MÜŞTEREK AVARYA ve Dispeççinin (Average Adjuster’ın) Rolü

Bir Deniz kazası, geminin seferini engelleyen bir olay bir tehlike ile karşılaşıldığında ve şayet gemi yüklü ise, ortaya çıkan bu durumun bir Müşterek Avarya hali olup olmadığını değerlendirmek ve tespit etmek gerekir. Bir kazanın, bir tehlikenin, bir problemin, müşterek avarya durumu yaratıp yaratmadığını anlamak uzmanlık işidir.

Müşterek Avarya veya genel Avarya (General Average) adı verilen prensip kuralı, eski Yunan’da Jettison yani bir kısım yükü, gemiyi hafifletmek maksadıyle, feda ederek, denize atmak zarureti doğduğunda, bu eylemi, tarafların müzakeresi sırasında ortaya çıktığı, belki de kavramın daha da eski tarihlere gittiği söylenmektedir.

Doktrin geliştikçe, yükün denize atılması dışında, başka kayıp, zarar hallerinin de avaryaya eklendiği, yük, emteayı denize atma ile bir masrafa, ödemeye maruz kalmanın, bir harcama yapmanın da aynı sonucu doğurduğu anlaşılınca, diğer bazı tehlike halleri de, Avarya kuralları kapsamına alınmıştır.

Müşterek Avarya, denizcilik Rizikolarına karşı Sigortaların ortaya çıkmasından çok önce oluşmuş bir prensiptir, konsept kuralıdır ve dünya denizciliğinde kabul görmüş en eski Denizcilik kavram ve prensiplerindendir.

1864 yılında YORK kentinde toplanan heyet ve bilahare 1877 de Antwerp’te toplanılarak revize edilen kurallar, ilk YORK –ANTWERP –(YORK ANVERS) kaidelerini oluşturarak, bugüne kadar zaman zaman değişerek gelmiştir.

York Anvers kaidelerinin bir Uluslararası Konvansiyon statüsü yoktur. Navlun –taşıma sözleşmelerine dercolunmak, incorporate etmek suretiyle hüküm kazanan, kaidelerdir.

Karaya Oturma, Yangın söndürme zararları, yükün denize atılarak geminin hafifletilmesi, Sığınma Limanı masrafları,(fırtına, makine arızası vesair tehlike yaratan durum sebebiyle ) bazı, Genel avarya hallerindendir.

Müşterek Avarya, bir Deniz Yolculuğu sırasında Gemi, Yük ve gemi içindeki diğer eşya ve o seferin navlun ücretini tehdit eden bir tehlike, PERIL, halinin önlenmesi, giderilmesi ve yolculuğun seferin devamı için yapılacak masraflara giderlere, tarafların esas olarak Gemi ve Yük olarak kıymetleri oranında, nisbi olarak katılmaları, masrafları paylaşmaları, ödemeleri demektir. Müşterek Varlığı tehdit eden tehlike halinden kurtulmak için bir hareket, eylem yapılması şarttır ve bu eylemin masraf doğurması da şarttır.

Bazı Örnekler verelim;

1-Gemi karaya oturmuştur, bir kısım yükün boşaltılması ve geminin hafifletilmesi için bir mavna, barge kiralanması gerekebilir,

2-Yük ambarında, yangın çıkmıştır ve yangını söndürmek için yardım gerekmektedir.

3-Makine arızalanmıştır, gemi sürüklenme tehlikesi ile karşı karşıya kalmıştır ve en yakın limana tamirler için girmek ve barınmak gerekmektedir.

Ve bunun gibi daha birçok risk ve tehlike halinde ve durumdan kurtulmak için ve olayın neticesinde yapılan masraflar müşterek avarya paylaştırma masasına dahil olacaktır.

Hadise gerçekleştiği anda, vakit kaybetmeksizin Uluslararası bir dispeççi ile Average Adjuster ile temasa geçerek yardım ve fikir almak faydalıdır. (Bkz. Richards Hogg Lindley-Average Adjusters London -broşürü )

Average Adjuster kuruluşları esas olarak, Londra merkezli ve Gemilerin Sigortaları, kazalar, müşterek ve hususi avaryalar (General ve Particular Average ) konularında, yüzyılı aşkın süredir uzmanlaşmış, avarya hesap ve paylaştırma çalışmasını yaparak bir rapor halinde York Anvers kurallarına ve geminin ve yükün Sigorta poliçesi şartlarına uygun bir surette hazırlayan, taraflar arasında masraf, zarar ve varsa kayıpları paylaştırma işini üstlenen, çok deneyimli, uzman, ehliyetli bu alanda eğitimli sertifikalı şahıslardır.

Görevleri bir olay ile karşılaşıldığı dakikadan itibaren, gemi Armatörünün, Operatörün veya Manager’ın kendilerine yetki vermesiyle başlar ve uzunca bir süre devam eder.

Şöyle ki; öncelikle karşılaşılan tehlikenin bir avarya durumu yaratıp yaratmadığını tespit etmek gerekir. Örneğin, Avrupa’nın bir Limanından kalkan bir Konteyner gemisi, Atlantik denizinde bir makine arızası görür ve geminin kontrolü, tehlikeye girmiştir. Bir taraftan hava ve deniz koşulları da iyi değildir ve ciddi bir sürüklenme söz konusudur ve çekme veya kurtarma için römorkör yardımı gerekecek ve nihayetinde tamir veya makine arızasının giderilmesi için, en yakın limana ulaşmak ve hukuki tabirle barınmak gerekecektir. Arızanın ne olduğunu görmek için tamir bakım kuruluşu çağrılacak, Klas haberdar edilecek ve daha bir takım işlemler yapılacaktır, mesela Armatör bir enspektör gönderecektir.

Bu aşamada taraflar, Armatör ve Yük ilgilileri –Yükün alıcıları-Gönderilen receiver/consignee ve yükün sigortacısı-cargo underwriters-arasında irtibatı Adjuster sağlayacaktır. Bu durum, Modern bir konteyner gemisinde, birden fazla bazen binlerce konişmento ile muhatap olmak demektir. Yük ilgililerinden gecikmeksizin elde edilmesi, toplanılması gereken belgeler vardır. Bu belgeler Gönderilenin vermesi gereken müşterek avarya teminatı ve Yük Sigortacılarının tanzim ederek vermesi icap eden Müşterek Avarya Garanti mektuplarıdır. (general average guarantee)

Kendilerinden, müşterek avarya masraflarının ileride (Adjustment, dispeç yapıldıktan sonra) ödeneceğini taahhüt ve garanti etmeleri istenecektir. Çünkü tamirler yukarıdaki örneğimizde olduğu gibi tamamlandıktan sonra ve gemi varma limanına ulaştığında, henüz yükün tahliyesine başlamadan Yük Alıcılarının ve Sigorta şirketlerinin teminat ve ödeme garantisi mektuplarını, yazılarını tanzim etmiş, imzalamış ve Dispeççiye ulaştırmış olması gerekir. Aksi taktirde Kaptan yükü tahliye etmeyecek ve hatta gerekirse Navlun mukavelesi (charter party veya Konişmento( bill of Lading ) de hüküm altına alınmış kanuni hapis, el koyma – Lien hakkını kullanacaktır.

Bizim Ticaret Kanunumuzda Dispeç ve Dispeççi 1278-1280. maddelerinde düzenlenmiştir. Bizim tatbikatımızda taraflar kendi aralarında anlaşarak oybirliğiyle dispeççi tayin edebilirler. Şayet yük ve gemi ilgilisinin Dispeççinin ismi konusunda anlaşmaları mümkün değilse bu taktirde, geminin varma limanı Mahkemesinden veya seferin bittiği yerdeki mahkemeden dispeççi tayin edilmesi istenmelidir. York Anvers kurallarının çevirisi Denizcilik Bakanlığının ilgili Müşteşarlığı tarafından yaptırılmış olup , bu çeviri Ticaret Kanunumuz M. 1273 /2 gereğince ilan edilmiştir.

Ülkemizde uluslararası anlamda Dispeççi –Adjuster firması bildiğimiz kadarıyle kurulmamıştır. Bu alanda uzmanlaşmış Deniz Hukukçuları Mahkemeler tarafından, öteden beri tayin edilmiştir.

Diğer taraftan, Türk Armatör firmalarının gemilerinin sigortalarını, ya doğrudan ya da, Türk sigorta şirketleri aracılığıyla, yabancı piyasalarda sigorta kuvertürü altına aldırmaları sebebiyle, riskin dışarıda plasmanı neticesinde, dispeçin yabancı Average Adjuster kuruluşlara yaptırılması olağandır.

Ayrıca ve en önemlisi, sefere ait Konişmento ve Charter Party, Dispeçin nerede yapılacağını hemen hemen her zaman, hüküm altına alır. “General Average to be settled in London in accordance with York Antwerp rules” kuralı veya General Average to be adjusted in any currency at any place selected by the carrier and according to YorkAntwerp rules 1974 as amended in 1990 and 1994 .Any claims and/or disputes relating to general average shall exclusively be subject to the laws and jurisdiction set out in the dispute clause “şeklindeki koşullar sebebiyle ,

Müşterek Avaryanın Londra’da, York Anvers kaidelerine göre veya Taşıyanın tercih ettiği kendi yerleşim yerinde, halledileceği veya buna benzer şartlar matbu surette tatbikatta kullanılmaktadır.

Bu sebeple de, Dispeç, yani Average Adjustment işi, çoğunlukla, Londra’da uzman firmalar tarafından yapılarak, rapor düzenlenerek, ilgililere gönderilmektedir.

Bir diğer husus, Dispeççinin ücretini kimin ödediğidir. Sigorta poliçelerinde, Dispeç Raporunun bir kalemi olarak, Hasar kapsamında, ilgili Sigorta Şirketi tarafından, nisbi şekilde paylaştırılacağı koşulu vardır.

Türkiye’de Dispeç yapılması için, Mahkemeden dispeççi atanması talebi, Basit yargılama usulüne tabidir. Bkz Hukuk Muhakemeleri Kanunu M.316- 1 /c ye göre, dispeççi atanmasını istemek ve itiraz etmek usulünü belirlemiştir. Usul Kanunumuzun 382. maddesi e- Ticaret hukukundaki çekişmesiz yargı işleri arasında 12.maddede,

Müşterek avaryalarda dispeççi tayini ve dispeçin mahkemece tasdiki çekişmesiz yargı eski deyimle nizasız kaza işlerindendir. Dava da hasım yoktur. Yani ilgililer arasında uyuşmazlık olmayan hallerde, ilgililerin ileri sürebileceği herhangi bir hakkının bulunmadığı haller ve hakimin resen, kendiliğinden harekete geçtiği durumlardan sayılan biri de, dispeççi tayini mevzuudur. Türkiye’de yapılan bir Dispeçin onaylanması ve dispeçe itirazların ne surette yapılacağı ise Ticaret kanunumuzun 1281 ila 1284 maddelerinde düzenlenmiştir.

Avukat SEMA YERLİKAYA LL.M

İMEAK DENİZ TİCARET ODASI HUKUK DANIŞMANI/HAKEM

DENİZ HUKUKU DERNEĞİ KURUCU ÜYESİ